Dit artikel bevat ook een download link voor routes (gpx en gdb bestanden die gebruikt kunnen worden voor navigatie apparatuur) alsmede foto's en korte route beschrijvingen.
Op 25 december 2012 zijn er foto's toegevoegd van de werkzaamheden aan de Grift op de Prins Willem Alexanderlaan.
Vanaf 30 maart 2012 zijn er ook foto's en een route van de Oude Beek vanuit Beekbergen tot Klarenbeek toegevoegd.
Op 26 juli 2012 hebben mijn broer Theo en ik de bron van de Eendrachtspreng achter het Wegener concern bezocht. Dit gebied is moeilijk toegankelijk maar wel erg interessant met zijn oude cascades. Dit gebied is op 27 januari 2016 officieel voor een groot gedeelte ontsloten en daarom is het goed om de oude toestand nog te kunnen zien.

Als je met "echte" Apeldoorners praat weten ze wel waar de sprengen ongeveer liggen. Toch is er altijd wel verwarring over de oorsprong en loop van elke sprengenbeek. Dit heeft er waarschijnlijk mee te maken dat ze relatief dicht bij elkaar liggen en de beken gedeeltelijk overkluisd of ontoegankelijk zijn. Gezegd moet worden dat de discussies altijd interessant en nooit saai zijn.

Om deze reden heb ik me, tijdens een jaarvergadering van de stichting "Veluwse Sprengen en Beken" , voorgenomen om de loop van de sprengenbeken, vanuit het perspectief van een wandelaar of fietser, met gps route informatie en foto's vast te leggen en dit op internet beschikbaar te stellen.

Er is zo de mogelijkheid om de routes langs de beken via internet te bekijken of ze in een gps apparaat te laden en ze zo zelf na te lopen.

Tot mijn grote verrassing waren er beken bij zoals de Driehuizerbeek, waar ik vlakbij gewoond heb, en deze toch nooit bemerkt heb. Een echt klein pareltje om te zien ... Veel van de routes beginnen of eindigen bij de kruising Eendrachtstraat, Jachtlaan en de Ugchelseweg. Dit is een punt waar veel beken samenkomen en waar de oude van Gelder papierfabrieken stonden. Het was gewoon de beste plaats voor zo'n fabriek gezien de watertoevoermogelijkheden.

Er is in de loop der tijd al heel wat geschreven over de Apeldoornse Sprengen en er is zelfs een stichting "Veluwse Sprengen en Beken" opgericht die de belangen van de sprengenbeken verdedigt.

De Bekenstichting heeft net een mooi informatief filmpje gemaakt dat waard is om te delen.

De stichting heeft de ijsvogel als symbool geadopteerd. Zelf heb ik deze vogel verschillende keren langs de Sprengen gespot maar foto's zijn er moeilijk van te maken. De vogel vliegt snel en laag en is erg schuw. Tijdens de zomervakantie in 2012 in Frankrijk in het plaatsje La Pacaudiere is het me eindelijk gelukt om er een op de foto te krijgen.

In vroeger tijden werd het onderhoud van de beken hoofdzakelijk door de eigenaren van de vele watermolens langs de beken zelf uitgevoerd maar in de vorige (20ste) eeuw werd het economisch belang van de molens en dus ook van de sprengenbeken snel minder en werden de molens, sprengen en sprengenbeken verwaarloosd.

De loop van de Apeldoornse sprengenbeken.

Na WOII is de belangstelling voor sprengen en beken nogal “verwaterd”. In de 21ste eeuw is er een hernieuwde belangstelling voor in de plaats gekomen. Helaas zijn begrippen en plaatsbepalingen, die betrekking hebben over sprengen en de beken niet altijd historisch verantwoord. Dit is een probleem dat ik vanaf het begin van mijn onderzoek over de Apeldoornse sprengen en beken bij diverse instanties, boeken en personen heb opgemerkt. Dat was helaas bij mijzelf ook het geval.

Er zijn nogal wat verschillende meningen over de loop en de benaming van de Apeldoornse sprengen en beken aanwezig. Alhoewel dat geen ernstig feit is, is het toch wel aan te bevelen om eens de werkelijke terminologie en plaatsen vast te leggen om onnodige discussies te voorkomen.

Een misschien minder bekend voorbeeld is de Badhuisspreng. Deze heette vroeger de Badhuisbeek en onze stadshistoricus R. Hardonk gebruikte die benaming ook nog in 1968 in het standaardwerk Koornmullenaers Pampiermaeckers en Coperslaghers. Tegenwoordig noemt iedereen deze beek de Badhuisspreng maar die benaming is niet correct.

Allereerst volgen hier een aantal definities.

- Een spreng is per definitie een bron. Het woord zegt het eigenlijk al.
- Een sprengkop is een plek waar de spreng (de bron) ontspringt en is uitgegraven.
- Een sprengenbeek is de beek die het water van de spreng afvoert.
  Vaak wordt het eerste ingegraven gedeelte van de sprengenbeek met kwel ook nog wel spreng genoemd.
  We noemen hem verder in dit artikel beek.

Alhoewel Hardonk in zijn boek niet veel over de loop van de beken heeft geschreven kunnen we aan de hand van molenplaatsen toch enigszins de loop van genoemde beken bepalen.

Een voorbeeld.
De loop van de Winkewijert is niet altijd correct aangegeven. Ter hoogte van de Elleboogweg stond vroeger de molen het Liertje en het is bekend dat deze molen aan de Winkewijert lag. Toch noemt men dit gedeelte van de beek soms al de Grift. Ook dit is historisch gezien een fout. De Grift begint een stuk verderop. Waar hij precies begint is niet helemaal duidelijk, gezien het grote aantal wijzigingen in dit gebied. maar in dit artikel zal ik proberen er een logische plek voor te benoemen.
Per beek volgt hier een korte beschrijving.

1.    De Grift
    De oorsprong van de Grift is niet altijd eenduidig vastgelegd maar de beste historische plek is toch wel het kruispunt van de Europaweg en de Jachtlaan. Uiteindelijk mondt de Grift in het kanaal uit ter hoogte van Hattem.

2.    Zwaanspreng
    De twee sprengenkoppen zijn te vinden in de bossen ter hoogte van het voormalige TNO terrein aan de Arnhemseweg. De beek mondt uit in het kanaal.

3.    Kayersbeek
    Diverse sprengenkoppen bevinden zich achter de politieacademie bij de Winkewijertlaan. De beek mondt uit in het kanaal.

4.    Winkewijert
    Diverse koppen bevinden zich in een parkje langs de Richtersweg in Ugchelen. De beek eindigt op de kruising van de Europaweg en de Jachtlaan en mondt uit in de Grift die hier tevens begint.

5.    Koppelsprengen
    Deze beek wordt al lang een spreng genoemd maar zijn eigenlijke loop is vrij kort.
    De sprengkoppen liggen in de buurt van camping de Wapenberg bij de Hoenderloseweg in Ugchelen. De beek eindigt net na de molen Altena en mondt uit in de Ugchelse beek die hier tevens begint.

6.    Steenbeek
    De sprengkoppen liggen in de buurt van Motel van der Valk aan de Otterloseweg. De beek mondt uit in de Koppelsprengen bij de Hamermolen.

7.    Schoolbeek
    De sprengkoppen bevinden zich ten zuiden van de spoorlijn Amersfoort Apeldoorn. De beek mondt uit in de Ugchelse beek.

8.    Ugchelse Beek
    De Ugchelse beek is het vervolg van de Koppelsprengen en begint ter hoogte van Altena in Ugchelen. Hij mondt uit in de Winkewijert ter hoogte van de kruising Hoenderparkweg en Westenenkerzijweg.

9.    Eendrachtsprengen
    De sprengkoppen zijn te vinden in het park de Goudvink in Ugchelen. De beek mondt uit in de beek in het Orderveen ter hoogte van kruispunt Jachtlaan Europaweg.

10.    Beek in het Orderveen
    De sprengkop is te vinden bij de spoorwegovergang van de Ordermolenweg. De beek mondt uit in de Grift ter hoogte van het kruispunt Jachtlaan Europaweg.

11.    Rode Beek
    De sprengkoppen zijn te vinden in het Bronpark bij de Pieter de Hoochlaan. De beek mondt uit in de beek in het Orderveen ter hoogte van de Laan van Spitsbergen.

12.    Orderbeek
    De sprengkoppen bevinden zich in het Orderbos ten noorden van de spoorlijn Amersfoort Apeldoorn. De beek eindigt in de vijver gelegen tussen de Beatrixlaan en de Koningslijn.

13.    Driehuizerbeek
    De sprengkop bevindt zich bij de Nevenlandsehof. De beek eindigt in de vijver gelegen tussen de Beatrixlaan en de Koningslijn.

14.    Badhuisbeek
    De sprengkoppen bevinden zich ter hoogte van de kruising Sprengenparklaan en Jachtlaan. De beek eindigt in het Wilhelminapark.

15.    De Oude Beek in Beekbergen
    De sprengkoppen liggen ten westen van de Arnhemseweg in Beekbergen in een gebied bij de Engelanderweg. De beek verandert meerdere malen van naam o.a. In Beekbergse beek als hij onder het kanaal doorstroomt. Uiteindelijk mondt hij in de Ijsel bij kasteel de Nijenbeek uit.

16.    Beek van Kerschoten
    Deze beek begint in een parkje bij de Meckelenburglaan in Kerschoten en mondt iets ten noorden van de kruising Vlijtseweg Edisonlaan uit in de Grift.

17.    Koningsbeek
    De sprengkoppen van deze beek beginnen op een groot aantal locaties in het paleispark van paleis Het Loo en mondt in de buurt van de waterzuiveringsinstallatie uit in de Grift.

18.    Papagaaibeek
    De beek begint in Wiesel en eindigt bij de Papagaaibrug in het kanaal.

19.    Wenumse beek
    De sprengkoppen beginnen ten westen van Wiesel en ten noorden van het Prins Hendrikpark bij De Ploeg.  De beek eindigt ten noorden van de Papagaaibrug in het kanaal.

20.    Meibeek
    De sprengkoppen van deze beek bevinden zich ten westen van Wiesel in de buurt van de Zandhegge. De beek mondt uit in de Wenumse beek iets ten westen van de wijerd van de Wenumse kopermolen.

Er zijn drie sprengenbeken die uiteindelijk op het Apeldoorns kanaal uitkomen (de Zwaanspreng, de Kayersbeek en de Grift). Alle beken stroomopwaarts van deze drie staan hier ook onder gerangschikt. De Zwaanspreng en de Kayersbeek lopen vanaf de Arnhemseweg nagenoeg evenwijdig enkele meters van elkaar. Nog niet alle Sprengen zijn inmiddels door mij bezocht en beschreven maar dat komt echt nog.

Zwaanspreng                                       
          Sprengen Felua /Seminarie     
Kayersbeek                                          
Grift                                                        
          Kayersbeek (oud tracee)
          Winkewijert                                 
          Ugchelse Beek                           
                    Koppelsprengen               
                    Steenbeek                         
                    Schoolbeek                       
          Eendrachtsprengen                    
          Beek in het Orderveen               
                    Rode Beek (overkluisd)   
          Orderbeek                                   
          Driehuizerbeek                           
          Badhuisspreng                           

          De oude beek in Beekbergen  
          Beek van Kerschoten
          Koningsbeek
          Papagaaibeek
          Wenumse beek
                    Meibeek

Ignaat Simons, een oud collega die na zijn pensionering historicus is geworden, heeft een diepgaand onderzoek naar de geschiedenis van de sprengenbeken en de molens en hun eigenaren uitgevoerd. Ignaat is helaas veel te vroeg overleden maar zijn website is gelukkig gedeeltelijk overgenomen op de website van Ugchelen. Met dank aan Ignaat en Gert Woutersen.

Wat nog steeds bijzonder is, is de vraag hoe de plaats, waar de sprengenkoppen gegraven moesten worden, ooit gevonden zijn. Dit moet in de vroege middeleeuwen of misschien al lang daarvoor ooit zijn gebeurd. Iemand moet hebben uitgevonden dat er waterbronnen onder die enorme laag zand lagen.  De sprengenkoppen liggen vaak diep onder een laag rul zandgrond. Soms wel 4 meter diep. En hoe hebben de mensen in die tijd de sprengenbeken over soms wel een lengte van 5 kilometer lang op kunnen leiden langs de hellingen van het Veluws massief. Als je er goed over nadenkt is het een zeer bijzonder stukje ingenieurswerk. Een met mij bevriende leraar aardrijkskunde uit een andere plaats vroeg zich af waarom er in Apeldoorn zo weinig interesse was bij zijn collega's om dit bijzondere kultuurlandschap bij de leerlingen van middelbare scholen onder de aandacht te brengen. Een goede vraag want dit zou eigenlijk een standaard onderwerp voor excursies moeten zijn.
De gemeente Apeldoorn en Waterschap Vallei en Veluwe zetten zich tegenwoordig gelukkig enorm in om de toestand van de sprengen en beken te verbeteren en dit heeft naast de natuur-landschappelijke verbeteringen ook kostenbesparingen tot gevolg vanwege de verminderde stort op het riool van het zuivere hemel en grondwater. Deze ontwikkeling wordt ook gestimuleert door de te verwachten klimaatverandering waar afvoer en opslag van hemel- en grondwater een belangrijke rol spelen.Een interessant artikel over de Eendrachtspreng  is hier te vinden.
Helaas is dit project niet helemaal gelukt. De industrie (Loparex) heeft zich verzet tegen het bovengronds halen van de Eendrachtspreng langs de Ugchelseweg vanwege een vermeend risico van muggen. Dat dit een nogal vreemd argument is zal duidelijk zijn. Ik heb maar weinig muggen kunnen ontdekken langs de snelstromende sprengenbeken met hun zuivere water. Verder is er om onduidelijke redenen geen vervolg gegeven aan een deel van de oorspronkelijke plannen. Wat mij betreft een gemiste kans van Loparex en ik ben benieuwd naar hun motivatie om zich afzijdig te houden van zo'n mooi initiatief in een dergelijk kwetsbaar natuurgebied als waar zij werkzaam zijn.

Ook een Youtube film van Omroep Gelderland is interessant om eens te bekijken. De molens zijn helaas, op een enkele uitzondering na, uit het landschap verdwenen.