De Badhuisspreng en De parken

De benaming van de sprengenbeken kan wel een korte samenvatting gebruiken want die ben ik nog niet elders tegengekomen. Waarschijnlijk omdat in het verleden iedereen het wel wist. Na de oorlog was er minder belangstelling voor de sprengen en zijn de begrippen “verwaterd”.

Een spreng is per definitie een bron.
Een sprengkop is de plek waar de spreng (de bron) ontspringt en is uitgegraven.
Een sprengenbeek is de beek die het water van de spreng afvoert.

Er zijn recent wat slordigheden opgetreden. Een voorbeeld daarvan is de Badhuisspreng. Deze heette vroeger de Badhuisbeek en Hardonk gebruikte die benaming ook nog in 1968 in zijn beroemde boek Koornmullenaers Pampiermaeckers en Coperslaghers. Tegenwoordig noemt iedereen de beek de Badhuisspreng en daarom zullen we die naam, alhoewel fout, blijven gebruiken omdat er anders teveel verwarring bestaat.

De huidige Badhuisspreng heette nog vroeger zelfs de Molenbeek en ook wel de Dorpsbeek.
In feite gaat het hier over een zgn. blusbeek, die als oorsprong een sprengkop heeft. De sprengkoppen bevinden zich aan de westkant van de Sprengenparklaan in de buurt van de ingang van het AGOVV terrein.

De beek is vrij laat gegraven en daarom is het vrij uniek dat er nu een volledige beschrijving van de oprichting beschikbaar is, waarin heel specifiek beschreven is hoe hij gegraven is.

Koning Lodewijk Napoleon, een jongere broer van Napoleon Bonaparte, was koning van ons land van 1806 tot 1810 en heeft in 1808 een fonds gesticht. Dit fonds heette KLNF (Koning Lodewijk Napoleon Fonds)  en werd ook wel het spinfonds genoemd. De voornaamste doelstelling van het fonds was en is werkverschaffing om de armoede onder de Apeldoornse bevolking tegen te gaan. Grappig is dat het fonds nog steeds bestaat en dat o.a. het voormalige weeshuis aan de Koninginnelaan in het bezit van het fonds is. Tot op de dag van vandaag worden er uit dit fonds goede doelen in Apeldoorn mee ondersteund.

De beek is gegraven met financiele ondersteuning uit dat fonds

In 1842 werd de aanbesteding van deze nieuwe beek als volgt beschreven:
"
Op heden Vrijdag, den achtten twintigste Januari, achttien honderd twee en veertig, des voormiddags te twaalf uren, in het logement den Arend te Apeldoorn is voor ons Commissarissen van het Werkhuis te Apeldoorn overgegaan tot de openbare aanbesteding, van het doen der nodige ontgravingen voor eene nieuwe Beek door het dorp Apeldoorn, en zulks op de navolgende Voorwaarden....
"

De volledige beschrijving van de aanbesteding kunt u hier lezen...

Omdat er plannen waren voor een kopermolen werd deze beek ook wel de Molenbeek genoemd. De kopermolen ging niet door maar rond 1842 werd de Dorpskorenmolen op de Sprengenweg ter hoogte van de Billitonlaan gebouwd.

Rose Elisabeth Julie Bas Backer heeft omstreeks 1880 een olieverfschilderij van de Dorpskorenmolen gemaakt. Rose was een dochter van de Apeldoornse burgemeester Bas Backer. Zij woonde met haar ouders in het Bas Backerhuis naast de Dorpskorenmolen. Het molenaarshuis lag bij het tegenwoordige kruispunt Hoofdstraat - Sprengenweg.
Thans staat daar het huis Hoofdstraat 179, vroeger "de Roskam" geheten. Een aantal jaren geleden was hier een parkeergarage voor ambulances.
De verhoging die daar ter plekke te vinden is leek mij eerst t.b.v. de molengoot voor het het bovenslagrad te zijn geweest maar de heer Ummels wees er mij op dat de verhoging het Vrouwenbergje was die ook al op een kaart uit 1708 getekend is.
De molen is omstreeks 1830 gesticht door Andries van den Broek en gebouwd door Jacob Wolbrink Buitenhuis, molenmaker en timmerman.
Ten behoeve van de molen zijn de Badhuisbeek en sprengen gegraven.

Het water uit de onderbeek van de molen heeft men door een gedeelte van het dorp geleid. om bluswater te hebben in geval van brand. In 1883 is de Dorpskorenmolen voor afbraak verkocht.

Het gedeelte tussen de Badhuisweg en de Hoofdstraat heette toen de bovenbeek en na de molen heette het de onderbeek. De molenaar W. van den Broek woonde in een huis ernaast. In hetzelfde huis woonden ook de dames Maschhaupt.
In dit gebied lag vroeger villa Bergenstein (later Berkenstein)  met een prachtige tuin. De tuin lag in het gebied omsloten door de Prof. Röntgenstraat, Kerklaan, Paul Krugerstraat en Hoofdstraak/Vosselmanstraat. De beek liep parallel aan de noordkant met de Hoofdstraat (de toenmalige Dorpsstraat) tot aan de Paslaan. Op de foto boven ziet u een paar prachtige betonnen bruggetjes over de Dorpsbeek. Op de plek van een van die bruggetjes, die nog niet zo lang geleden afgebroken zijn, is nu een fietsenstalling te vinden.

In de eerste helft der 19de eeuw heeft men het water uit de onderbeek van de Dorpskorenmolen door een gedeelte van het dorp Apeldoorn geleid teneinde dienst te kunnen doen bij de bestrijding van branden.
Het heldere water van deze zogenoemde Dorpsbeek kon tegen een bepaalde bijdrage in de aanlegkosten door de omwonenden gebruikt worden voor het voeden van kleine waterpartijen en watervalletjes in hun tuinen.
Velen hebben de geboden gelegenheid gebruikt, hetgeen meegewerkt heeft tot een aanmerkelijke verfraaiing van het dorp.
Toen op de duur het water van de Dorpsbeek meer of meer verontreinigd werd verdwenen de zijbeekjes en waterpartijen terwijl de beek zelf overkluisd werd of verdween.
De afbeelding hierboven uit 1922 (R. Hardonk) geeft nog een beeld te zien van een toen nog aantrekkelijke tuin gelegen achter de inmiddels verdwenen villa Paslaan 20 met een leuke waterpartij, die gevoed werd door een watertje dat in verbinding stond met de Dorpsbeek.
In tal van reisbeschrijvingen worden de fraaie Apeldoornse tuinen geroemd.

Ook ziet u hieronder een foto uit de periode 1890-1900 van Villa Berkenstein. De villa staat nog steeds op de huidige lokatie op de hoek van de Hoofdstraat en de Prof. Röntgenstraat (vroeger de Parkweg). In 1863 was er op het buiten Berkenstein een gevangenis op de plaats waar nu de kerk van de Lutherse gemeente staat Prof. Röntgenstraat 9-11. Misschien is de lokatie van de gevangenis ooit gekozen naast de galgenberg die vlakbij aanwezig was? Deze gevangenis ging later naar de ruimte onder het Raadhuis waar tegenwoordig een cafe is.

De Apeldoornse historicus Hardonk vermeldt over de locatie bij Berkenstein nog iets bijzonders.

"Ene Jan Stevens Ritbroek huwde met Aaltje Hendriks Cortenbrink, dochter van de papiermaker Hendrik Warners op de Windemolen, die daar als zodanig voorkomt in 1699 en nog in 1712. De Cortenbrinck lag te Apeldoorn in de omgeving van het vroegere "Berkenstein”, thans gebouw Gem. Sociale Dienst, Hoofdstraat 236."
Er was nog niets bekend over een windmolen op deze plek maar het is zeker interessante informatie.

De huidige Hoofdstraat loopt links van de Villa en we kijken dus ruwweg vanaf het huidige Caterplein naar Berkenstein en de spreng. Opvallend is ook dat de voorkant van de villa naar het dorp en niet naar de straat gericht is.

Een foto uit 1962 geeft min of meer de huidige situatie weer. De foto is gemaakt vanaf het kruispunt Sprengenweg Hoofdstraat.

Bij de Paslaan splitste de Molenbeek, die vanaf hier ook wel Dorpsbeek genoemd werd, zich in :

1. een beek die stroomde achter het Raadhuis en daarna de Dorpsstraat kruiste om tussen de Nieuwstraat en de Dorpsstraat in de Leigraaf uit te komen. Die "ontlaste" zich in de Grift ter hoogte van de huidige Hofdwarsstraat

en

2. een beek die liep vanaf de Paslaan langs de Deventerstraat naar de parken.

De eerste tak door het dorp werd gekruist door een Leigraaf. Deze Leigraaf liep ongeveer vanaf de huidige ingang van de Oranjerie parkeergarage aan de Nieuwstraat tot aan de Grift bij de Deventerstraat. Een Leigraaf is een algemene benaming voor een geleide en gegraven beek. Er waren vele Leigraaf's in Nederland. Waarschijnlijk was de Leigraaf in het dorp een soort open riool.
Er liep vroeger een pad vanaf het huidige Raadhuisplein tussen de Hoofdstraat en de Nieuwstraat naar de Brinklaan. Dat pad heette waarschijnlijk de Vuyle Stege of Waterstraat bij de Brinck. Deze wordt in diverse stukken vanaf vanaf 1559 tot in 1790 genoemd (volgens R. Hardonk in "De geschiedenis van Apeldoorn 792-1675"). Het was een belangrijk pad in de tijd dat de Nieuwstraat er nog niet was. De naam doet vermoeden dat het er niet fris was en dat kon nog wel eens de schuld van de Leigraaf en de andere slootjes geweest zijn. Toch betekent de naam iets anders. Vuyl is de benaming in die tijd voor begroeing langs een weg. Waarschijnlijk de begroeiiing in dit geval van de beek langs de weg.

De kaart hierboven uit 1842 is het plan voor de aanleg van de Dorpsbeek en geeft weliswaar de beoogde situatie in 1842 aan maar de Dorpsbeek is uiteindelijk niet tussen de huidige Nieuwstraat en Hoofdstraat gekomen. De handgetekende kaart hieronder (situatie ca. 1863) van de parkwachter Harmen van Bruggen geeft een beter idee waar de Leigraaf uiteindelijk terecht is gekomen.

Het nieuwe traject kwam i.p.v. ten westen van de Hoofdstraat nu langs het nieuw gebouwde Raadhuis te liggen zodat er evt. genoeg bluswater aanwezig zou zijn. De aanleiding hiervoor was dat het Raadhuis ook bestemd was voor het archief van de gemeente en men branden snel wilde kunnen blussen. Er waren enkele grote branden geweest en die zaten nog goed in de herinnering van de notabelen.

De Leigraaf stak de Dorp/Hoofdstraat over, tussen nrs. 90-92 en 98-91. Er is daar aan beide zijden van de straat aan de bebouwing nog zichtbaar dat er een smalle tussenruimte tussen de gebouwen lag. Vandaar stak deze de  Hoofdstraat over om naast de HEMA, daar waar nu het smalste winkeltje van de Hoofdstraat is weer het getekende tracé op de kaart te volgen.

De Leigraaf steekt volgens van Bruggen de Hoofdstraat over ten noorden van pand nr. 104. J.P.W. van Dijk, koren en veekoekhandel, kruidenierwaren en tabakskerverij en  aan de andere kant van de straat tussen nr. 179. Hunink, schoenmaker en nr. 180  het meisjesweeshuis.

Hieronder nog een recentere kaart uit 1880. Niet dat dit veel meer duidelijkheid geeft behalve dan dat de loop van de Leigraaf nogal eens is verschoven. De Leigraaf heeft waarschijnlijk zijn oorsprong gehad op het parkeerterreintje van De Stedendriehoek op de Asselsestraat en liep via de achtertuinen van de Brinkhorststraat richting de Hema. De tuinen van sommige woningen in de Brinkhorststraat hebben een behoorlijk hoogteverschil van bijna 2 meter wat inderdaad duidt op een beekloop.

Bij de bouw van de HEMA is gedeelte van De Leigraaf in het zicht te zijn geweest. Aardig is te vermelden dat de beschoeiing voor een deel bestond uit de hardstenen plavuizen en zerken, althans delen daarvan, van de toen afgebroken Mariakerk die op het huidige Raadhuisplein stond. Veel later in September 1992 begon de bouw van de Oranjerie op het voormalige parkeerterrein van de HEMA begrensd door Hoofdstraat,Brinklaan,Nieuwstraat en Mariastraat.
De kaart hier onder is gemaakt door de AWA (Archeologische Werkgroep Apeldoorn) en bestaat uit een kadastrale kaart van rond 1880 met daarop aangegeven de contouren van de geplande Oranjerie. De loop van de Leigraaf en de "ontlasting" op de Grift ter hoogte van de Hofdwarsstrraat is zwart ingetekend.

De beoogde functie van de Dorpsbeek was dus niet alleen maar het voorzien van water voor de Dorpskorenmolen maar ook om de brandweer van water te voorzien. Er waren, zoals al vermeld, verschillende branden in Apeldoorn geweest waaronder twee in de Mariakerk en daarom was dit een mooie bijkomstigheid.

In totaal waren er 4 putten voor de brandweer beschikbaar. In het gebied stroomafwaarts was de hoeveelheid water echter al gauw te gering voor deze functie. Tijdens WOII was er nog sprake van het gebruik van een blusput om de, door NSB'ers, aangestoken brand van de Synagoge aan de Paslaan te blussen. Er was in eerste instantie te weinig water maar dat is toen opgelost. Helaas is de Synagoge toen wel uitgebrand.

In 1883 brandde de oude Dorpskorenmolen al af en enige jaren daarna werd het tweede badhuis aan de Badhuisweg geopend waardoor de naam van de spreng werd verandert in Badhuisspreng. Het badhuis werd gevoed met het water van de spreng.

Ter hoogte van de huidige school Sprengelo was er een waterbekken (foto onder) waar het water doorheen meanderde en daardoor verwarmd werd. Echt geholpen heeft dat niet. Ik kreeg rond 1959 zelf les van marechaussees in het voorjaar en heb er een longontsteking van opgelopen. Toen mocht ik gelukkig naar het Sportfondsenbad.
Hier een filmpje uit de 60-er jaren van H.J. Donk waar de sfeer van toen goed te herkennen is.




Hierboven een foto van ca. 1890 van de hoek Sprengenweg Badhuisweg met op de voorgrond de Badhuisspreng.

In de tegenwoordige situatie (onder) is gepoogd om het verwarmingsbekken een plaats te geven. Uiteraard is het niet zo groot geworden als in de originele situatie.

Toen het water van de spreng voor het nieuwe badhuis werd gebruikt, werd de loop van de Badhuisspreng niet meer via de Sprengenweg naar de Hoofdstraat geleid maar liep zuid oostelijk via het Badhuis en daarna noord oostwaarts (langs een vroeger sportveld bij het Badhuis)  door het Beekpark naar de Hoofdstraat zoals goed op het wandelkaartje uit 1902 hieronder is te zien.

In later tijden is de loop van de Badhuisspreng weer grondig gewijzigd. Nu loopt zij weer langs de Sprengenweg maar, i.p.v de Hoofdstraat te volgen loopt zij nu rechtdoor en overkluisd naar het Wilhelminapark wat goed te zien is op de recente provinciale kaart uit 2007. Wat er met de oorspronkelijke loop van de Dorpsbeek en de Leigraaf is gebeurt is nu nog niet helemaal duidelijk maar waarschijnlijk is zij middels duikers overkluist, dichtgestort of misschien zelfs als riolering gebruikt en nadien afgesloten.

Een punt waar de loop van de Dorpsbeek nog te zien is, ligt bij het huidige Sportfondsenbad acher de oude oven van bakkerij Vonk. Daar was vroeger een klein buitenkinderbad. Het water daarvan werd nog recent afgevoerd op de Dorpsbeek. Er liggen op het huidige parkeerterrein nog een aantal afwateringsputten die nog steeds op deze loop van de Dorpsbeek uitkomen en het deksel van een van die putten is nog te zien.

Ook op de Paslaan ter hoogte van de Hoofdstraat zijn er vele waterputten te vinden en het lijkt erop dat hier veel water afgevoerd wordt en er blusputten aanwezig zijn. Nog niet zo heel lang geleden stroomde er nog heel wat water door de Badhuisspreng zoals de foto boven laat zien.
Helaas is de situatie nu compleet verslechterd en staat de Badhuisspreng helemaal droog.De gemeente Apeldoorn was er in eerste instantie in geinteresseerd om watertoevoer naar de Badhuisspreng te verbeteren. Zie de volgende paragrafen uit de plannen tot 2015.
"
De Badhuisspreng is nu grotendeels opgedroogd, dit komt door drinkwaterwinning in de nabije omgeving.
Afhankelijk van de grondwaterstand is de gemeente Apeldoorn van plan om de spreng weer aan te pakken. Volgens het waterplan wordt de toekomstige Badhuisspreng weer geheel bovengronds aangelegd in de vorm van een smalle, continu stromende  beek. In een parkachtige omgeving worden de gebruiksmogelijkheden gecombineerd met de cultuurhistorische waarde van deze plekken. In het stedelijke traject wordt de beek op een moderne wijze als onderdeel van de groenvoorziening geïntegreerd.
"
Helaas zijn de plannen om voornamelijk financiele redenen veranderd en blijft de situatie waarschijnlijk zoals hij nu in 2014 is. De rechtvaardiging is dat het grondwater bij de sprengkop te laag is en het rondpompen van water niet slim is in deze tijd.

Waterschap Vallei en Veluwe heeft alleen verantwoordelijkheid over het nieuwe tracee van de beek nl. langs de Sprengenweg richting parken. Het oude tracee door het dorp is niet bekend en vind men niet interessant omdat het geen water voert. Ook is er door het waterschap met vertegenwoordigers van de gemeente gepraat over een idee om tijdens de nieuwe invulling van het centrum/Oranjerie de Leigraaf een plaats te geven. Waterschap Vallei en Veluwe is daar niet in geinteresseerd omdat er geen water stroomt. Een dergelijke invulling kan alleen maar plaats vinden uit cultuur/historische gronden maar dat lijkt me een zeer goede reden en ook meer een plan voor een dappere en innovatieve projectmanager van de gemeente.

Een van de vragen die men zich kan stellen is waar het water van de parkvijvers vandaan komt als de Badhuisspreng droog is komen te vallen.
In het parkenblad van december 2006 schrijft een medewerker van Waterschap Vallei en Veluwe hierover het volgende interessante artikel.

"
Geen grondwater voor vijvers

De watervoorziening van de Prinsenparkvijver is afhankelijk van water dat via de Badhuisspreng en een ondergronds leidingstelsel wordt aangevoerd. Bij voldoende vulling van de Prinsenparkvijver stroomt het water via de watergang langs de Frisolaan naar de (lagere) vijver voor Marialust. Omdat de Badhuisspreng al jaren geen water meer geeft, is bij de John F. Kennedylaan een grondwaterpomp in gebruik. Het gebruik van waardevol grondwater voor het vullen van vijvers moet echter zo veel mogelijk worden tegengegaan. De provincie Gelderland ziet nauwlettend toe op het gebruik van grondwater en heeft de gemeente gesommeerd het grondwatergebruik te beperken. Om de wateraanvoer in de toekomst veilig te stellen en minder afhankelijk te zijn van schaars grondwater, wordt gedacht om de vijvers te voorzien van water uit de te vernieuwen Grift. Voor het vullen van de vijvers van het Oranjepark en de zuidelijke vijver in het Wilhelminapark wordt overigens overtollig water gebruikt dat wordt weggepompt om de parkeergarage onder het Marktplein droog te houden.

Onderhoud aan vijvers en beschoeiing

De vijver in het Prinsenpark is dit najaar gebaggerd, voorzien van een nieuwe leemlaag en nieuwe beschoeiing. Met de nieuwe leemlaag verwachten de gemeente Apeldoorn en Waterschap Veluwe het water langer in de vijver te kunnen vasthouden. Ook de overige vijvers in De Parken zijn toe aan een grote onderhoudsbeurt. Samen met de gemeente Apeldoorn heeft Waterschap Veluwe de staat van de beschoeiing geïnventariseerd. Gebleken is dat de oeverbeschoeiingen van de waterpartijen in De Parken over een lengte van anderhalve kilometer aan vervanging toe zijn. De komende jaren zullen de vervangingswerkzaamheden plaatsvinden, in combinatie met het baggeren en eventueel ook het herstel van de leemlaag. Deze werkzaamheden zullen worden uitgevoerd door Waterschap Veluwe. In het Waterplan 2005-2015 is namelijk geregeld dat Waterschap Veluwe het beheer en onderhoud van de vijvers in De Parken van de gemeente Apeldoorn overneemt. De gemeente Apeldoorn blijft wel verantwoordelijk voor het verwijderen van zwerfvuil en het onderhoud aan de  taluds.
"

In november 2014 heb ik uitgebreid met een hydroloog van Waterschap Vallei en Veluwe gesproken. Daaruit bleken een paar afwijkende zaken t.o.v. 2006. Aangezien de Badhuisspreng geen water meer voert komt er ook geen water meer door enige pijp via grondwaterpompen van onder de Badhuisspreng. Ook is de genoemde grondwaterpomp bij de John F. Kennedylaan niet meer bekend.
Ook is er geen extra water meer nodig voor de voeding van de parkvijvers aangezien deze vijvers vnl. door grondwater gevoed kunnen worden dat daar, zoals uit metingen gebleken is, ter plekke hoog genoeg staat. Wel wordt nog steeds opgepompt water van onder de parkeergarage gebruikt. Ook is het door de hoge grondwaterstand, volgens het waterschap, blijkbaar niet nodig dat de bodem van de parkvijvers waterdicht gemaakt worden of zijn. Ook dat is dus ook nieuw inzicht t.o.v. 2006.

Van de heer Wim van Straten heb ik het volgende vernomen over de periode vanaf 1966.

"
Ik vulde het zwembad aan de Badhuisweg vanaf het Kristalbad. s' Avonds de pomp aan en de hele nacht de beek schoon pompen en s' ochtends tapte Splinter de beek af en vulde het bad(bij). Als hij genoeg water had belde hij me en stopte ik met pompen. In het voorjaar moesten wij altijd de beek aan de Sprengeparklaan schoonmaken.
Het water kwam oorspronkelijk uit de sprengkoppen van de Badhuisspreng maar in 1966 was het grondwaterpeil al zover gezakt dat deze sprengenkoppen (bijna) droog stonden en het water moest toen uit de grond worden gepompt.
De papierfabriek van Gelder pompte steeds meer water uit de grond. Eén maal in de maand nam ik de grondwaterstand op en stuurde dit naar de provincie. Het grondwater staat daar nu op ongeveer 8 meter onder maaiveld. Van grote invloed is ook de bouw van de spoortunnel geweest. Dat kon ik goed merken. Gelukkig is dat nu aan banden gelegd. Bij de bouw van zwembad Malkander moest iedere m3 water 100m verder weer in de grond geïnjecteerd worden.
Ik weet dat voor mijn tijd de badhuisspreng ook de parkvijvers voedde. Toen ik daar begon is mij alleen verteld dat de parkvijvers een eigen voorziening gekregen hadden. Wat weet ik niet precies maar ik dacht een eigen bron.
"

Op 5 juni 2022 heeft Wim van Straten voor de VOA op de radiozender Samen1 over zijn tijd bij het Boschbad/Kristalbad een interview gegeven dat hier is te beluisteren.

Er zijn in een put aan de J.C. Wilslaan ter plekke van de midgetgolfbaan van het Kristalbad vanaf 1958 tot 1996 metingen gedaan. Gegevens over die metingen zijn aanwezig op de TNO website www.dinoloket.nl. Er bestaat een wettelijke verplichting basis registratie ondergrond en dat zal hopelijk betekenen dat binnen enkele maanden de gegevens van dinoloket ook vanaf 1996 geactualiseerd worden.

Hierboven een kaartje van de plek waar de metingen gebeurden met wat achtergrondinformatie over de meetput.
En hieronder de grafiek van de meetgegevens.Vanaf 1968 gaat de grondwaterstand snel achteruit. Daarvoor was het ook al niet best maar er zit uiteraard een vertraging in de effecten die door bijv. de aanleg van het viaduct ontstaan. Het kan ook zijn dat door de aanleg van de polders er een lagere grondwaterstand is ontstaan.

Misschien zijn er ook verticale kleischotten doorbroken waarvan de ligging trouwens aangetoond kan worden door grondwaterstand metingen aan weerszijden van vermeende schotten. Het onderwerp kleischot is op zichzelf een interessant onderwerp. De hydroloog van het waterschap zou ze eerder leemlagen willen noemen. Een interessante opmerking omdat dat de oorsprong van die lagen anders zou verklaren nl. niet als gevolg van rivierafzettingen maar door de ijstijden.

De meters op de foto hieronder zijn dooe de heer Wim van Straten gebruikt om het water van het Kristalbad op te pompen en zijn indertijd gemaakt door de firma van de Ploeg uit Apeldoorn.
De meter linksboven gaf de druk aan van de leiding ten behoeve van het Bosbad,  de meter rechtsboven gaf de druk aan van de leiding naar de Badhuisspreng en de meter midden onder gaf het vacuüm aan van de pomp die het water uit onze drie bronnen omhoog zoog. De bronleiding ging 48 meter diep en het grondwaterpeil was daar ongeveer 8 meter.
Interessant blijft de vraag naar de actuele grondwaterstand bij de sprengkoppen. Ook in 2015 zijn er nog geen nieuwe gegevens bij dinoloket bekend voor deze put. Het zou een goed idee zijn om eens te meten omdat er sinds 1996 nogal wat verandert is in het Apeldoornse grondwaterpeilsysteem. Veel papierindustrie, zoals van Gelder en onlangs nog Favini, is nu verdwenen en de wateronttrekking door deze fabrieken gestopt. Alleen grondwateronttrekking door Vitens kan m.i. nog gezien worden als de reden voor het drooggvallen van de sprengkoppen van de Badhuisspreng.

Nu wat meer toeristische gegevens.
Hieronder de route die ik over het huidige traject heb gefietst.
De route begint aan de Jachtlaan. De Badhuisspreng begint eigenlijk in het park Berg en Bos maar wij beginnen buiten het park. Daarna volgen we de Spreng die tegenwoordig helemaal droog staat tot aan de parken. De oorspronkelijke Sprengenkoppen zijn nog steeds te zien. Tussendoor maken we een uitstapje naar het Sprengenpark en zien we ook nog de grote overstortvijver aan de Moeflonstraat waar vroeger het beroemde beeld van Zadkine "De drie gratien" stond. Dit is helaas door vandalen vernield en stond een tijdje in het stadhuis waarna het in ons stadsmuseum CODA terecht is gekomen. Sinds 2009 staat er gelukkig weer een nieuw beeld nl. de "trittai" van Hieke Luik. Volgens de verklaring moet dit ook een drie-eenheid zijn, in de naam zou dat verwerkt zijn in de drie ttt.

Van de Badhuisspreng maken we een tocht langs het Oranjepark, Wilhelminapark, Verzetstrijderspark en het Prinsenpark. Prachtige fontijnen en watervogels zoals de reiger en de aalscholver. Een prachtig gebied om tot rust te komen en dat midden in de stad. Een vriend heeft in het "besloten" gedeelte van het Oranjepark, achter villa Helvetia 2 keer een ijsvogel gespot. Dus die zitten zelfs hier!

Op de website van de Vereniging Oud Apeldoorn is een uitgebreide fotorapportage te zien van de aanleg van het Sprengenpark en de aanleg van de spreng langs de Sprengenparklaan.

Hier nog twee oude ansichtkaarten ter hoogte van de huidige John F. Kennedylaan. Zo zou het dus ooit eens moeten zijn ;-)