Voorwoord

Het boek "Koornmullenaers, Pampiermaeckers en Coperslaghers” is zowel een uitbreiding van als een vervolg op het in 1964 verschenen werkje "Wentelende Waterraden”. Het bevat de historie van alle tot nu toe bekende waterradmolens van Apeldoorn, Beekbergen en Loenen. De betekenis, die deze bedrijven - vooral de koren- en papiermolens - voor onze woonplaats hebben gehad, wordt door velen nogal eens onderschat. Gedurende de laatste tijd komt hierin enige verandering ten goede en langzamerhand begint het besef door te dringen, dat de geschiedenis van onze molens - naast die over Het Loo en de gebeurtenissen uit de 80-jarige oorlog - tot de voornaamste onderdelen behoort van de rijke eeuwenoude historie van de plaats onzer inwoning.

Over de Veluwse papiermolens - vooral over die van Apeldoorn - is reeds vanaf de 18e eeuw door tal van personen in allerlei boeken het een en ander gepubliceerd.
Later hebben dagbladschrijvers dit voorbeeld gevolgd. In de meeste gevallen waren de auteurs - al dan niet met titels - lieden, die van de oude handpapiermakers en hun molens, de aanleg van sprengen en beken, de gesteldheid der terreinen en van de plaatselijke historie niets afwisten. De overgrote meerderheid van hen heeft gewoonweg nageschreven, wat in vroeger verschenen werken was gedrukt zonder ooit de moeite te nemen zich op de archieven of bij deskundigen van de juistheid van het gepubliceerde op de hoogte te stellen. Vandaar dat steeds dezelfde fouten werden aangetroffen, bovendien komen er geregeld nieuwe onjuistheden bij! Het ellendige gevolg van een dergelijke handelwijze is geweest, dat bijna alles wat tot nog toe in boeken, artikelen en krantenverhalen over onze molens en hun eigenaars is en wordt verteld, vol staat met fouten en een totaal verkeerde voorstelling van zaken geeft.
Dit proces zet zich helaas voort tot op de huidige dag, zodat de onjuiste literatuur over de waterradmolens in de eerste plaats over de papiermolens - nog altijd toeneemt. Gelukkig hebben in de laatste tijd enkele historici stelling genomen tegenover een dergelijke misleidende voorlichting. Ik wijs in dit verband op de in 1964 verschenen artikelen van Ir. H. K. Roessingh en Drs. A. Coldewey over de oude papiermakers en hun bedrijven, waarop ik in de loop van mijn verhaal terugkom.
De noodzaak tot het opwerpen van een dam tegen de boven gesignaleerde onjuiste geschiedschrijving en de toegenomen behoefte aan een verantwoorde historie over de waterradmolens van Apeldoorn hebben de stoot gegeven tot het schrijven van het boek "Koornmullenaers, Pampiermaeckers en Coperslaghers”. Daarbij zijn zoveel mogelijk de oorspronkelijke bronnen geraadpleegd. Het verzamelde materiaal was echter van een dusdanige omvang, dat ik bij het uitwerken en te boek stellen van de vele gegevens over deze uiterst moeilijke materie mij telkens weer de nodige beperkingen moest opleggen. Vandaar dat het boek dan ook maar een beknopt overzicht geeft van de geschiedenis der Apeldoornse molens. Vanzelfsprekend was over het ene bedrijf meer te vertellen dan over het andere.
Bij de historie der waterradmolens van Apeldoorn heb ik telkens aandacht besteed aan gebeurtenissen uit het dagelijks leven rondom deze bedrijven. Deze verschaffen ons een beeld van de mensen, waarmede we in ons verhaal in aanraking komen. We vernemen van hun vakkennis, volharding en durf, maar ook van hun moeiten en tegenslagen.
De samenstelling van dit boek over de Apeldoornse molens zou niet mogelijk zijn geweest zonder de buitengewone medewerking van mijn vriend en plaatsgenoot J. D. Moerman. Steeds heb ik kunnen putten uit zijn schat aan gegevens, voortdurend mocht ik profiteren van zijn deskundige adviezen en verbazingwekkende kennis over de Apeldoornse papiermakers en hun molens. Helaas heeft hij het verschijnen van dit boek niet mogen beleven. Wel kon hij voor zijn heengaan nog een groot gedeelte van de tekst critisch doornemen. Ook voor dit alles blijf ik hem steeds met grote dankbaarheid gedenken.
De heer J. J. Hooft van Huysduynen (Velp), die mij herhaaldelijk aantekeningen verschafte over de molens, mocht tot mijn leedwezen evenmin de totstandkoming van mijn boek meemaken. Zijn medewerking en vriendschap zal ik niet vergeten.
De hulp, die mij steeds in ruime mate verschaft werd door het Rijksarchief in Gelderland en de Gemeentearchieven van Arnhem en Apeldoorn, stel ik bijzonder op prijs.
Mijn vriend de heer W. Terwel (Vaassen) ben ik ten zeerste erkentelijk voor de vele gegevens over de molens, die hij in de archieven aantrof en mij ter beschikking stelde.
De uitgave van het boek "Koornmullenaers, Pampiermaeckers en Coperslaghers” in een dergelijke omvang en uitvoering tegen zulk een uitzonderlijk lage prijs kon niet alleen tot stand komen door subsidies van het Provinciaal Bestuur van Gelderland en van de Gemeente Apeldoorn, maar evenzeer door belangrijke bijdragen van de Kon. Papierfabriek Van Gelder Zonen N.V.; Papierfabriek Fa. Van Houtum en Palm N.V. te Ugchelen en de heren papierfabrikanten J. W. Schut (Beekbergen) en P. J. Schut (Loenen). Genoemde instanties, bedrijven en personen hebben op lofwaardige wijze de aanschaffing van dit boek over de waterradmolens van Apeldoorn voor een ieder mogelijk gemaakt!

Apeldoorn, mei 1968 R. Hardonk

INHOUD

Voorwoord

Inleiding
Onderslagsraden
Bijna alle Veluwse beken zijn het werk van mensen
Het leggen van bovenslagsmolens
Van maalsteen tot korenmolen

De Apeldoornse korenmolens

Gecombineerde bedrijven: graan- en oliemolens

De volmolens te Apeldoorn

De leer- of zeemsmolens in het ambt te Apeldoorn

Eek-, run- of schorsmolens

Het papier doet zijn intrede in de wereld
Hans van Aelst sticht de eerste papiermolen in de Noordelijke Nederlanden (1586)
Hans van Aelst de eerste Gelderse papiermaker (1590)
Hans van Aelst de stichter van de eerste papiermolen op de Veluwe (1591)
Johan Steenbergen sticht de eersts Apeldoornse papiermolen (1593)
De oude handpapierbereiding

De papiermolens op Apeldoorns grondgebied
De papiermolens in Wiessel
De papiermolens in Wenumermark
De papierbedrijven in de mark van Noord Apeldoom
De papiermolens in de Ordermark
Een papiermaker uit Apeldoom op de Mallemsemolen bij Eibergen
Een Apeldoornse papiermakerszoon bouwt in het graafschap Bentheim een bedrijf op
De papiermolens in de Wormingermark
De papiermolen De Winkewijert in de Engelandermark
De papiermolens in de Ugchelermark
De papiermolens in de Lierdermark te Beekbergen
De papiermolens in Loenen en Zilven

Meesters in de edele kunst van het papiermaken
Het Historisch Museum Moerman en de handpapiermakerij in onze woonplaats

De kopermolens van Apeldoorn en Wenum
De Rotterdamse Kopermolen wordt houtzaagmolen

Zwavelstokken en houtzaagmolen
Een fabriek van "strijkzwavelstokken" op het terrein van de Rotterdamse Kopermolen

Naschrift

Een ongelooflijk aantal!

Bronnenlijst