Henk Weltje 2008-2024
Deze website bevat een aantal artikelen uit eigen hand maar ook getranscribeerde boeken en artikelen van derden, die, voor zover mogelijk, met toestemming van de rechthebbenden zijn gepubliceerd. Er is gepoogd om de bronvermelding correct te doen maar het kan zijn dat er nog lacunes zijn. Neem contact met me op indien u vragen over of aanvullingen voor de website heeft of indien u informatie wilt gebruiken voor prive doeleinden. Gebruik voor commerciele doeleinden is echter niet de bedoeling. |
29 september 2024 - Het boek "De Apeldoornse Grift en haar stroomgebied" dat in 2018 is gepubliceerd, is inmiddels zo goed als uitverkocht. Er zijn 2 drukken geweest en in totaal hebben er ruim 1600 boeken hun weg naar liefhebbers gevonden. Toch kwamen er nog steeds verzoeken om het boek. Ook de boekhandels zijn nog steeds erg geinteresseerd. Op 28 september 2024 is er daarom een aanvang gemaakt om een derde druk uit te geven met een oplage van 500 stuks. We zijn nu in het offerte stadium en aan het inventariseren wat er in het boek nog geactualiseerd moet worden. Uiteraard is er sinds 2018 wel wat gebeurd in sprengenland. De veranderingen zullen echter niet groot zijn want de mneeste informatie is nog steeds correct. Via deze website en de sociale media wordt u op de hoogte gehouden.
Geachte heer Henk Weltje,
Gisteren liep ik bij een boekhandel in Apeldoorn tegen uw boek ‘De Apeldoornse watermolens’ aan. Dat boek, die eerste druk heb ik meteen gekocht. Een schitterend exemplaar…, een juweel. Al kijkend, bladerend en lezend ben ik vanmorgen aan dat boek begonnen. En gelukkig ben ik nog niet aangeland op bladzijde 516. Maar waarom nu mijn mailtje aan U? Welnu, om de volgende reden. Ik ontdekte namelijk een foutje (zetduiveltje) op bladzijde 6 onder Inhoudsopgave. Daar staat namelijk achter Hoofdstuk 2: De watermolens in het centrum van Apeldoorn het bladzijde getal 77. Dat bladzijde getal moet 30 zijn. Een aandachtspuntje voor de ‘afdeling tekstcorrecties’ bij (eventuele) volgende drukken. Ik ga nu verder in uw boek. Nog een mooie dag.
Met vriendelijke groeten,
"
Ik ben al een tijdje bezig met de geschiedenis van de stuwwal bij Het Leesten. Ik was wat aan het rondspeuren en zag een rij putten midden in een bos waar niemand van wist wat het voorstelde. Zelfs de boswachters van Staatsbosbeheer niet. Op 23 juli 2021 ben ik er met mijn stalen ros, een oude acculoze gazelle, naar toe gereden. Een zware tocht door bospaadjes met rul zand. Ik heb de plek bekeken en nu weet ik wel wat het zijn. Ook heb ik in datzelfde artikel een verhaal van Jacob Moerman in het blad van de K.N.A.G. uit 1928 "IJzerkuilen op de Veluwe" geplaatst.
Inmiddels ben ik al weer enige tijd mede-redacteur van het blad 'De Wijerd' van de Bekenstichting.In het blad van juni 2021 stond een treffend artikel over de verdroging van de Veluwe en waarom de sprengen en beken steeds minder water leveren. Een nogal schokkend verhaal. Hopelijk zal er iets bij onze bestuurders wakker worden want we kunnen het watertekort op de Veluwe zeker niet alleen maar wijten aan de afgelopen 3 zomers. In dezelfde categorie "Verdroging van de Veluwe" staat inmiddels een krantenartikel over de droogstaande Klaarbeek in Epe uit 2018.
Drukke tijden... Vandaag (29 oktober 2020) kreeg ik van een goede kennis,de voormalige voorzitter van de Bekenstichting Jan van de Velde, deze prachtige buisleiding, die in 1692 is gebruikt voor de fonteinleidingen van Paleis het Loo. Het verzoek was om er een goede en veilige bestemming voor te vinden. Hij is op 2 november naar CODA gebracht want daar weten ze hoe met dit prachtige historische element om te gaan. Maar de foto heb ik wel gehouden ;-)
Er zijn alweer een paar molenbeschrijvingen toegevoegd. De meest recente is die van "Het Voorslop", beter bekend als "Van Houtum & Palm" aan de Hoenderloseweg. Tijdens het onderzoek was er een vermelding over een windmolen bij de watermolen. Een zgn. watervluchtmolen. Gradus ten Pas zou er in 1896 een schilderij van hebben gemaakt. Dat werd helaas niet gevonden maar wel een schilderij van Wasserij Hilberink aan het kanaal noord (Bron CODA). Ik dacht eerst dat het misschien het missende schilderij van het Voorslop zou kunnen zijn maar bij nader inzien is het voorste witte fabriekje inderdaad van Hilberink. Op de achtergrond zien we dan de windmolen van Vorderman op de Anklaarseweg.
De Caert van de Limitten van de hooge Heerlijckheid Het Loo, die door Leenen in 1748 getekend is, laat bijzondere zaken zien. Zijn kaart is door mij over de huidige stratenkaart gelegd. Het laat het oude Ugchelen zien, dat in die tijd rondom de Mettaweg lag. De huidige dorpskern was er toen niet. Ook de sprengenbeken hadden een andere loop. Ook heb ik inmiddels een kaart uit 1740 gekregen. Deze was van de landmeter G. Verbeek. De kaart zelf is waarschijnlijk tijdens WOII in Arnhem verloren gegaan maar Jacob Moerman had er gelukkig circa 1925 een prachtige kopie van gemaakt. Er valt nog wel heel wat te puzzelen met dergelijke kaarten. Waar lagen die wegen en plaatsen?
Het verhaal van het Berghuismolentje is gereed.Het was een hele speurtocht waarin o.a. de oude loop van de Orderbeek een grote rol heeft gespeeld. Zeker kunnen we niet zijn over de locatie maar misschien komt er ooit een archeologisch onderzoek?
Boerderij Berghuis anno 1887 door Lieman
Op 18 augustus 2020 heb ik een bezoek gebracht aan een vergeten beekloop en bron in Hoog Soeren. De bron en beek hebben gediend om de Pomphul van extra water te voorzien voor de hoge fontein van Paleis Het Loo ten tijde van Stadhouder Willem III. Ook is de vergeten naam van een buurtschap Het Saaltjen weer teruggevonden. De onderstaande kaart uit 1748 op een huidige topografische kaart geprojecteerd was een enorme hulp in de zoektocht. Het hele verhaal leest u hier.
Ik kan de plek niet goed plaatsen en het is maar zeer de vraag of het huidige Jachthuis echt op de plek van de oude staat. Of was het de plek bij het Saaltjen waar ik al eerder over schreef. Weer een puzzelstukje die op de juiste plek gelegd moet worden.
Hardonk heeft ooit in de archieven gevonden dat er een "bovenste Ordermolen" moest zijn en wist daar geen raad mee. Ik denk echter dat ik de locatie van die molen inmiddels heb gevonden. De orderbeek en de beken vlakbij zijn nogal eens vergraven. Ik heb een tijdlijn gemaakt van het gebied en ook de Caert van de Limitten van de hooge Heerlijckheid Het Loo_Leenen uit 1748 op een huidige topo kaart gezet. Met alle andere kaarten uit 1811, 1832, 1913 etc. kun je een reconstructie maken van het gebied en de veranderingen. Het is zelfs mogelijk om een aannemelijke positie van de oude Berghuismolen te bepalen.Tijdens een eerste inventarisatie bleek al gauw dat er veel raadsels waren over de oorspronkelijke loop van de Orderbeek en de ligging van de molens. Hieronder een gevonden prachtige foto (in kleur!) van Hardonk uit 1937. Op deze plek is nu een vistrap aanwezig.
De Ordermolen aan de Orderbeek vanaf de bovenbeek.
Oorspronkelijk omstreeks 1624 gesticht als bovenslagspapiermolen.
In de tweede helft der 19de eeuw ingericht tot wasserij.
Later heeft men het molenhoofd in tweeen gedeeld, teneinde een tweede rad te doen draaien.
In de tweede helft der 19de eeuw werd de papierfabriek omgezet in wasserij.
Omstreeks 1933 maakte de toenmalige eigenaar J.W. van Poortvliet nog gedeeltelijk gebruik van de waterkracht.
Een stoommachine van 6 a 8 pk deed toen eveneens dienst.
Later heeft men de waterkracht niet meer benut.
Tijdens onderzoek naar watermolens in Apeldoorn ben ik in oude documenten regelmatig de verwijzing naar de boom de kurkiep (Ulmus campestris variëteit suberosa) tegengekomen. Vele jaren lang had ik geen idee of hij nog in Apeldoorn te vinden was. Op 2 oktober 2019 hebben de Apeldoornse bomenspecialist Anton Dekker en ondergetekende hem eindelijk teruggevonden. Ik ben weliswaar geen bomen- of plantenkenner maar dit vond ik toch wel erg leuk als bijvangst van mijn onderzoek naar de molens.
Een karakteristieke (kurk)tak van een van de kurkiepen langs de Grift bij de Holthuizermolens. Het DNA van deze bomen is hoogst waarschijnlijk hetzelfde als dat van een boom die al in 1748 op dezelfde plaats beschreven wordt. Een zeer bijzondere vondst van een nogal zeldzame boom in Apeldoorn.
Tijdens de zoektocht naar de papiermolens in het paleispark kwamen we ook bij de plek waar de fonteinleidingen uit Assel en Orden vroeger aankwamen. De kraan is nog bezig op het bouwterrein van Paleis Het Loo maar de fonteinen werken!
Tijdens een onderzoek naar de Bazemolens in Ugchelen maakte ik gebruik van een oude kaart van Moerman. Op die kaart stond een mij onbekende naam “sGrevenberg” vlak bij de Bazemolens getekent. Het was misschien een grafheuvel die als grenspol gebruikt werd.
In Ugchelen kent men die naam tegenwoordig niet meer dus ging ik samen met de Ugchelse historicus Gert Woutersen op zoek. Er waren verschillende opties maar de doorbraak kwam door het lezen van een krantenartikel uit 1940, getiteld “over een oud recht en een oud onrecht”, waarin Moerman een verhaal rechtzet over de geschiedenis van de marken. Hier vindt u onze bevindingen over de grafheuvel in Ugchelen.
December 2018: Twee artikelen van Moerman over verdroging, die hij in 1934 geschreven heeft voor het tijdschrift van het Koninklijk Nederland Aardrijkskundig Genootschap (KNAG), heb ik inmiddels ook op deze website geplaatst.
Reinier Hardonk, de voormalige Apeldoornse stadshistoricus, heeft weinig gepubliceerd maar enorm veel archiefwerk verzet naar de geschiedenis van de Apeldoornse sprengen en de bijbehorende watermolens. Zijn standaardwerk Koornmullenaers Pampiermaeckers en Coperslaghers is gepubliceerd in 1968 en geldt nog steeds als de belangrijkste bron voor veel onderzoekers.
Minder bekend is dat, voorafgaande aan zijn meesterwerk, hij in 1967 een bijzonder lang artikel "Apeldoorn centrum der Veluwse watermolens" heeft geschreven over de Apeldoornse watermolens in het "Gelders Molenboek”, Doetinchem. Hardonk heeft er vanaf 1962 (5 jaar lang dus) aan gewerkt en is terzijde gestaan door zijn mentor J.D. Moerman.
Het artikel bevat veel bijzondere beschrijvingen en dient beschouwd te worden als een welkome aanvulling voor zijn boek.
Tijdens het zoeken op Youtube kwam ik een leuk filmpje over mijn artikel over de 17de eeuwse fonteinleidingen van paleis het Loo tegen. Ik weet niet wie het gemaakt heeft. In het filmpje kan men de Ruet bron mooi zien. Ik heb het in het artikel toegevoegd en daarnaast een kaart van van Geelkercken uit 1630 bijgevoegd waarin de Rüijt bron en de Rüijt wegh al werden getoond. Wat een oude historische plek was dat! Maar wat zou Ruet nu eigenlijk betekenen? Is het woord afkomstig van reutelen (water uit de grond) of gewoon van het woord riet zoals algemeen wordt aangenomen? Wie het weet mag het zeggen. Ruet werd vroeger waarschijnlijk uitgesproken als "reut" en daarom denk ik dat het uit de grond borrelende water (reutelen) dichter bij de waarheid komt.
In het archief van onze voormalige stadshistoricus Hardonk is een leuk artikel te vinden over het zogenaamde Roodzand dat op diverse plekken in Apeldoorn en omgeving kon worden aangetroffen. Bent u benieuwd waar het om gaat en wat de Moeflonstraat er mee te maken heeft kijk dan eens op dit artikel.
Over het onlangs verschenen boek "De Apeldoornse Grift en haar stroomgebied" is er een nieuw artikel geplaatst met krantenartikelen van de Wijerd en de Stentor, een recensie, een errata blad en een kaart van Hardonk met topografische informatie.
Op 4 maart 2018 heb ik de Beek in Kerschoten bezocht. Binnenkort beginnen de werkzaamheden om deze kwelbeek in het winkelcentruk aan de oppervlakte te brengen. Dat wordt een hele verbetering voor dit winkelcentrum. Er is al heel wat werk verricht en hier zijn de foto's van de huidige situatie.
Op zondagmorgen 18 februari 2018 heeft Gerda Slijkhuis van de Vereniging Oud Apeldoorn mij een radio interview van een uur bij RTV Apeldoorn afgenomen. Het ging onder andere over de geschiedenis van Apeldoorn en over het, door de KNNV uitgegeven, boek "De Apeldoornse Grift en haar stroomgebied". Het interview wordt afgewiseld met muziek uit de 60-er jaren zoals "Lazy Sunday" van de Small Faces.
Een coldcase van 100 jaar! Op zaterdagavond 18 mei 1918 werd boer Hannes Houtjes in zijn boerderij Westeneng in Apeldoorn vermoord. Die boerderij stond op de plek waar nu het Westenenkerpark is en waar later een muziektent was. De moordenaar is nooit gevonden. Inmiddels is er een nieuw artikel over op deze website. Een jaar later is ene Korporaal Vos vermoord en beide moorden hadden zijdelings met elkaar te maken. Een verhaal waard om verfilmd te worden. Onlangs is er echter nieuw bewijsmateriaal in de archieven aangetroffen. Dat materiaal is m.i. niet eerder bekend gemaakt en gaat over een ring van Houtjes die de verdachte van de moord in zijn bezit had. Dit feit is pas 3 maanden na de moord bij de politie bekend geworden.
IJzerwinning uit klapperstenen. De werkgroep Geologie en Landschap van KNNV Epe-Heerde heeft een project uitgevoerd met als doel ijzer te winnen uit klapperstenen. Dit op een manier die in de Middeleeuwen plaatsvond in de ruime omgeving van Apeldoorn en Epe. Over de verschillende fasen van het project zijn korte films gemaakt die hier te zien zijn.
De Badhuisspreng voert water! Op 3 januari 2018 heb ik alvast een eerste bezoekje in dit jaar aan een sprengenbeek gebracht en wel aan de Badhuisspreng. Sinds de 60-er jaren stond deze beek grotendeels droog behalve wanneer het voormalige Badhuis van nieuw badwater moest worden voorzien. Ik zag echter dat er nogal wat water doorheen stroomde en ondanks de felle regenbuien en windkracht 7 heb ik er maar een fotosessie van gemaakt.
De Apeldoornse marken. In de Nieuwe Apeldoornse Courant van 19 november 1966 staat een interessant artikel over de Apeldoornse marken. De auteur is niet vermeld maar hoogst waarschijnlijk was het Reinier Hardonk, die zich hier, als stads historicus in dienst van de gemeente, intensief mee bezig hield. Ook zijn er een aantal krantenartikelen uit 1940 getranscribeerd waarin een dispuut van Moerman met een medewerker van de NAC beschreven wordt over de markerechten. Uiteindelijk mondt dat dispuut uit in een veroordeling van degene die Moerman uitdaagde.
Willem Cornelis Lambertus Sanders was een voorloper van de Apeldoornse historici en ook de schoonvader van Moerman. Ongetwijfeld heeft Sanders zijn schoonzoon Moerman als voorbeeld gedient en hem geinspireerd tot het onderzoek naar de sprengen en sprengenbeken. Daarna heeft Moerman Hardonk weer tot inspiratie gedient, dus heeft Sanders een cruciale rol gespeeld in de herontdekking van deze geschiedenis van Apeldoorn. Sanders heeft 8 maanden voor zijn overlijden in De Apeldoornse Courant van 24 maart 1934 een artikel "Een en ander uit de geschiedenis van de Grift en haar bronriviertjes" geschreven.
De fonteinleidingen van Het Loo. Recent heb ik een artikel geschreven over de geschiedenis van de fonteinleidingen naar Paleis Het Loo. Een vergeten waterwerk. Dit artikel bevat ook twee boekjes van Kremer en Moerman over de opgravingen uit 1932.
De Vuyle Stege of Waterstraat bij de Brinck. Er liep in vroeger tijden een pad in het centrum van Apeldoorn tussen de huidige Hoofdstraat en Nieuwstraat naar de Brinklaan. Dat pad heette waarschijnlijk de Vuyle Stege of Waterstraat bij de Brinck. Deze wordt in diverse archiefstukken in de 16de tot en met de 18de eeuw genoemd. Het was een belangrijk pad. De naam doet vermoeden dat het er niet fris was en dat kon nog wel eens de schuld geweest zijn van de Leigraaf en de andere slootjes, die in dit gebied aanwezig geweest zijn. Vuyle betekende echter niet vuil of vies maar verwijst naar begroeiing aan de kant van de weg. Aangezien er weinig bekend was over deze steeg heeft onze voormalige historicus Hardonk hier ooit onderzoek naar gedaan. Alhoewel hij de echte ligging van de steeg nooit heeft gevonden meende hij wel een aantal conclusies uit zijn onderzoek te kunnen trekken. Hier is de link naar het artikel over dit onderwerp met nieuwe inzichten.
Beschrijvingen van de Apeldoornse Sprengenbeken.
Er verandert nogal wat bij verschillende sprengen en sprengenbeken in Apeldoorn en daarom zijn er in 2015 foto's toegevoegd aan vier fotoalbums en wel: 1. De Rode Beek 2. De Beek in het Orderveen 3. De bronnen van de Eendrachtspreng en 4. De Badhuisspreng.
Een beschrijving van de Badhuisspreng is uitgebreid met gegevens van een bezoek aan een hydroloog van Waterschap Vallei en Veluwe in november 2014. De beschrijving gaat over de toenmalige Molenbeek, Dorpsbeek en de Leigraaf die dwars door het centrum van Apeldoorn liepen. Tegenwoordig loopt de Badhuisbeek naar het Wilhelminapark maar dat was vroeger totaal anders. Een volgens mij vergeten beekloop die toch wel belangrijk is geweest in het toenmalige Apeldoorn.
Recent is er in het gebied van de Sprengenweg nogal wat wateroverlast geweest en verdient deze beek de nodige extra aandacht. Met plotselinge heftige buien kan er nogal wat water in dit oude uit de ijstijd stammende smelwaterdal komen. De overstortvijver bij de Moeflonstraat is in het verleden al heel wat keren overstroomd geweest en het water stond af en toe zelfs tot in het trapportaal van de naastgelegen flats. Met de huidige klimaatveranderingen zal dit in de toekomst vaker kunnen gebeuren.